برای پیشگیری از خودکشی چه می توان کرد؟ گفتگو با دکتر عباس رمضانی

۱۰ سپتامبر روز جهانی پیشگیری از خودکشی و افزایش آگاهی و درک اهمیت پیشگیری از خودکشی است. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) سالانه حدود ۸۰۰ هزار نفر در سراسر جهان براثر خودکشی جان خود را از دست می‌دهند. خودکشی عامل اصلی مرگ و میر افراد ۱۵ تا ۲۹ ساله است. از سال ۲۰۰۳  انجمن بین‌المللی پیشگیری از خودکشیIASP) ) روزی را به نام روز جهانی پیشگیری از خودکشی نامید. هدف از این نام‌گذاری تحقیق و جمع‌آوری داده‌ها در مورد رفتارهای خودکشی، تعیین علل مختلف و علت عدم توجه به علائم آن و تدوین شیوه‌ها و سیاست‌های مناسب برای پیشگیری از خودکشی است. شعار امسال این روز «با عمل امید بسازیم» است.

در هر ۴۰ ثانیه یک نفر در دنیا خودکشی می‌کند. خودکشی باعث می‌شود حداقل ۶ نفر به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر قرار بگیرند. این آمار درحالی‌ست که به‌طور کلی در دنیا خودکشی‌ها کمتر گزارش می‌شوند. ۶۰ درصد خودکشی‌های دنیا در آسیا اتفاق می‌افتد و خودکشی پنجمین عامل مرگ در ایران است.

عواملی که در خودکشی نقش دارند، بسیار مهم است. عواملی ‌که هم به اطرافیان و هم جامعه یادآوری می‌کند به این افراد باید توجه بیشتری شود. یکی از این عوامل اختلالات روانی و به‌ویژه افسردگی است. افسردگی عامل بسیار مهمی است که می‌تواند خودکشی را تسهیل کند. در کنار آن مشکلات روانی حل نشده‌ دیگر باید جدی گرفته شود.

اعتیاد، مشکلات اقتصادی به‌ويژه بیکاری و عدم توان مالی برای تأمین زندگی، مشکلات خانوادگی به‌ویژه تنش و درگیری فرد در خانواده یا مشکلات زناشویی مزمن و حل نشده، عوامل استرس‌زایی مثل شکست عشقی یا مرگ عزیز،

بیماری‌های جسمی و دردهای مزمن مانند سرطان و خستگی فرد از این درد و بیماری‌ها و مشکلات رفتاری مثل تندخو بودن و شکستن هنجارهای اجتماعی از دیگر عوامل مؤثر در اقدام به خودکشی  یا داشتن افکار خودکشی هستند.

همچنین داشتن سابقه‌ اقدام به خودکشی در فرد یا خانواده‌‌ او و توجه به بعضی از جنبه‌هایی که نشان می‌دهند مانند بی‌معنایی، تهی‌شدن و پوچی زندگی برای آن‌ها.

در همین راستا با دکتر عباس رمضانی‌ فرانی، روان‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران و از مشاوران سیمیاروم گفت‌و‌گویی درباره‌ خودکشی، زنگ‌خطرهای آن، باید و نبایدها و حمایت‌های اطرافیان داشتیم. به گفته‌ این متخصص خودکشی قابل پیش‌بینی و پیشگیری است اگر علائم و نشانه‌های آن را جدی بگیریم. همچنین برای کمک به فردی که سابقه‌ یا افکار خودکشی دارد، بیش از هرچیز مهم است شنونده‌ای فعال باشیم که همدلی و حمایت می‌کند.

آیا اقدام به خودکشی یا داشتن افکار خودکشی قابل پیش‌بینی است؟ اطرافیان چگونه و با در نظر گرفتن چه علائم یا نشانه و زنگ‌خطرهایی می‌توانند از خودکشی یک فرد پیشگیری و به او کمک کنند؟

با بیش از ۹۰ درصد اطمینان می‌توان گفت که بله خودکشی قابل پیش‌بینی است و اطرافیان هم تا حدود زیادی می‌توانند این مسأله را متوجه شوند. اگر با علائم و نشانه‌ها آشنایی داشته باشند، سوابق فردی یا خانوادگی او در این زمینه را بدانند و حرف‌های او را جدی بگیرند، می‌توان به این موضوع به عنوان امری قابل پیش‌بینی نگاه کرد و تا حد ممکن از خودکشی پیشگیری کرد تا کمتر اتفاق بیفتد.

برهمین اساس از چند جهت می‌توانیم به این موضوع نگاه کنیم. ما تعدادی علائم گفتاری یا کلامی و علائم غیرکلامی را زمانی که فرد تصمیم به خودکشی می‌گیرد، می‌توانیم ببینیم و شناسایی کنیم.

برای مثال در گفتار فرد می‌توانیم ببینیم که گفتار او به سمتی رفته که کلمات منفی هستند. وقتی بیان می‌شوند از یک ناامیدی حکایت می‌کنند و از یک بی‌معنایی در هستی پرده برمی‌دارند. زندگی را بی‌معنا می‌دانند ‌و بودن هیچ‌گونه لذتی برای آن‌ها ندارد. به عبارتی در کلامشان تلخی و بوی مرگ را می‌توان احساس کرد.

در ارتباط با علائم غیرکلامی، برای مثال فرد موسیقی گوش می‌کند که بیشتر به نیستی، نبودن و رفتن اشاره می‌کند. به موضوعاتی از این دست توجه نشان می‌دهد و جنبه‌های منفی را در رفتارش می‌توان دید. به عنوان نمونه از جامعه منزوی می‌شود و کنار می‌کشد. واکنش‌های هیجانی مثبت نسبت به محیط خودش نشان نمی‌دهد. بیشتر می‌خوابد یا دراز می‌کشد تا فعالیتی داشته باشد. یا سراغ وسایل و راه‌های خودکشی را می‌گیرد. این‌که چطور می‌شود نبود یا رفت. از این مسائل بیشتر صحبت می‌کند و آدرس می‌گیرد. اگر این فرد سوابق اقدام به خودکشی هم داشته و قبل‌تر اقدام کرده باشد، این مسأله خطر را خیلی بالاتر می‌برد.

همچنین اگر در اطرافیان، دوستان یا خانواده‌ شخص، سابقه‌ اقدام به خودکشی وجود داشته باشد، این مسأله احتمال خودکشی را بالا می‌برد. بنابراین اگر درباره‌ خودکشی صحبت کند، باید این مسأله را جدی گرفت و نباید از آن گذر کرد. حتی در افرادی که ممکن است تمارض کنند، اولویت را به توجه کردن قرار می‌دهیم؛ نه این‌که چون فرد سابقه‌ تمارض دارد بی‌توجهی کنیم و از خودکشی بگذریم. فراموش نکنیم برخی از این خودکشی‌ها یا صحبت کردن درباره‌ آن فریاد کمک‌خواهی است.

علاوه بر این‌ها اگر فرد یک موضوع استرس‌آور شدید را اخیرا پشت سر گذاشته باشد، مانند شکست عشقی یا از دست دادن یکی از عزیزان همراه با احساس گناه درباره‌ آن، ممکن است به سمت اقدام به خودکشی برود.

همچنین از عوامل خطری که فرآیند اقدام به خودکشی را تسهیل می‌کند، افسردگی، مشکلات خانوادگی حل نشدنی و مزمن است. اختلافات با همسر، خانواده یا مشکلات مالی همگی احتمال وقوع این قضیه را بالا می‌برند. وقتی که این علائم و نشانه‌ها را در فرد می‌بینیم، باید آن‌ها را به عنوان زنگ خطری جدی در نظر بگیریم.

در فضای مجازی هم همین‌ نشانه‌ها را می‌توانیم ببینیم. برای مثال تصاویری که فرد برای پروفایل خودش انتخاب می‌کند، تصاویری است که بوی مرگ می‌دهد.

نشانی از بی‌معنایی، ناامیدی و نگاه منفی به خودش، دنیا و آینده دارد. تمام نوشته‌ها و تصاویرش این پیام را می‌دهد که او آماده‌ خودکشی است.

باید و نبایدهایی که به یک فرد دارای افکار خودکشی باید بگوییم، چیست؟

آن‌چه که در باید و نبایدها خیلی اهمیت دارد، این است که وقتی نشانه‌های افکار خودکشی را در یک فرد دیدید، باید حتما با یک متخصص صحبت کنید و از او کمک بگیرید تا بدانید چه باید بگویید و چه کمک‌هایی می‌توانید انجام دهید.

اما در عین حال مهم است که فرد را سرزنش یا با او جر و بحث نکنید . کار فرد را بی‌اهمیت جلوه ندهید. کاری نکنید در اقدامش به سماجت بیفتد و بخواهد اقدام به خودکشی را عملی کند. به مسائل و فضای ناامید و ناتوانی او دامن نزنید. جنبه‌های منفی را در او تقویت نکنید.

وقتی از خودکشی حرف می‌زند، او را تنها نگذارید. مراقب باشید از وسایلی که اقدام به خودکشی را برای آن‌ها تسهیل می‌کند، دور باشد. اغلب افراد از روش‌های مسمویت دارویی، خودسوزی یا پرت کردن از بلندی برای اقدام به خودکشی استفاده می‌کنند.

این مسائل را در نظر بگیرید و مراقب دسترسی فرد به این موارد باشید. گوش به زنگ باشند. البته به یاد داشته باشید که در موارد شدید که احتمال اقدام به خودکشی خیلی بالا است، فرد نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارد.

شنونده‌ای فعال باشیم که همدلی و حمایت می‌کند.

اگر عزیزی یا فردی در اطرافمان اقدام به خودکشی ناموفق کرد، بعد از این اقدام چگونه می‌توانیم برای بهبود اوضاع و احوالش به او کمک کنیم؟

اجازه دهیم فرد درباره‌ انگیزه‌اش از این کار صحبت کند. اجازه بدهیم او حرف بزند و ما مهم‌ترین کاری که باید بکنیم این است که یک شنونده‌ فعال باشیم. به‌جای این‌که شروع کنیم جواب بدهیم و پیش از هرچیزی به او راه‌حل ارائه کنیم. قبل از هرچیزی باید اجازه دهیم آن هیجان تخلیه شود و ناراحتی به زبان بیاید. حتی کسانی که در فضای مجازی شنونده می‌شوند و پای صحبت کسی که اقدام به خودکشی کرده است می‌نشینند، برای این افراد خیلی کمک‌کننده هستند.

شنونده‌ای که حامی است و به او می‌گوید من با تو و در کنارت هستم. هرچقدر این شنونده بودن و شنیدن با همدلی بیشتر همراه می‌شود به فرد بیشتر کمک می‌کند راحت‌تر افکار و احساساتش را بیان و به آن‌ها تسلط پیدا کند.

شنیدن به همراه همدلی و حمایت‌های روانی مهم‌ترین کاری است که در مقابل فردی که اقدام به خودکشی کرده می‌توانیم انجام بدهیم.

اگر در آینده این حمایت جلوتر رفت می‌تواند به سمتی برود که کمک کند در برابر آن مسائلی که فرد دست به خودکشی زده چه‌ راه‌هایی دیگری را می‌تواند انتخاب کند. یا راه‌هایی را برای حل مشکلات به او نشان بدهد.

برقراری ارتباط و دیالوگ با فردی که قصد خودکشی دارد، بسیار مهم است.

در ارتباطات راه دور چگونه می‌توان به فردی که افکار خودکشی دارد، کمک کرد تا او را از اقدام به خودکشی بازدارد؟ (به‌ویژه در دنیای امروز و فضای مجازی که اکثر ارتباطات راه دور و مجازی هستند).

در جستجوی غیر رسمی فضاهای مجازی که حدود دو سال پیش انجام شد، متأسفانه دیدیم در ارتباط با افرادی که از تمایل به خودکشی و پایان دادن به زندگی‌شان در فضای مجازی صحبت می‌کنند بیشتر کامنت‌هایی که گذاشته می‌شود در ارتباط با روش‌های چگونه خودکشی کردن، راه‌های آن یا مسخره‌ کردن فرد است. واکنش‌هایی که نه تنها مفید نیست؛ بلکه مضر هم هست.

از سوی دیگر باز هم در همان جستجو موجه شدیم اگر کسی دنبال راه‌های پیشگیری یا منصرف شدن از خودکشی باشد، باز هم راه‌ها و روش‌های اقدام به خودکشی زودتر در جستجو بالا می‌آید تا راه‌های پیشگیری از آن.

البته این بررسی مربوط به دو سال پیش بوده و سرعت تغییر و تحولات در فضای مجازی خیلی زیاد و نیازمند بررسی مجدد است.

اما به‌طور کلی باید گفت متأسفانه راه‌حل‌ها یا شیوه‌های مقابله با خودکشی و راه‌های یاری رساندن به این افراد کمتر دیده می‌شود.

در نقطه‌ مقابل در چنین مواردی باید پیش از هرچیز برای آن‌ها پیام‌ها و کامنت‌هایی گذاشت با این مضمون که چرا می‌خواهی به این سمت بروی؟ موضوع چیست؟ و چرا به خودکشی یا پایان دادن به زندگی فکر کردی؟ به عبارت دیگر یک راه ارتباطی ایجاد کرد تا او بتواند چه در نوشتار، گفتار یا تصویر دیالوگی برقرار کند. بعد از ایجاد فضای ارتباطی باید پروسه‌ای که درباره‌ برخورد اطرافیان با فردی که اقدام به خودکشی کرده، گفته شد یعنی شنیدن همراه با همدلی، حمایت و توجه را پیش گرفت.

با خانواده و نزدیکان فردی که خودکشی کرده (چه موفق/ چه ناموفق) چگونه می‌توان ابراز همدردی یا کمک کرد؟

 به‌طور معمول اطرافیان فردی که خودکشی کرده خیلی درباره‌ی خودکشی آن فرد صحبت نمی‌کنند. این مسأله در تمامی کشورها و در ایران به نسبت خیلی بیشتر دیده می‌شود. به عبارتی سعی می‌کنند خودکشی را به دلیل بار فرهنگی‌ آن مطرح نکنند و به صورت دیگری آن را بیان می‌کنند. یعنی برایشان پنهان کردن این مسأله اهمیت بیشتری دارد تا فشار ناشی از خودکشی فرزند، خواهر و برادر یا همسر گریبان‌گیرشان نشود و فشار اجتماعی روی آن‌ها نباشد.

اما اگر کسی موضوع خودکشی یکی از نزدیکانش را مطرح کرد، مهم‌ترین نکته‌ این است که استرسی که به خود آن‌ها وارد شده، باید تخلیه شود. یعنی فرد بتواند یک شنونده‌ خوب پیدا کند و احساس و افکار خودش را نسبت به این اتفاق  بیان کند.

خیلی از اطرافیان ممکن است احساس گناه بکنند به دلیل این‌که به مسائل فردی که خودکشی کرده توجه نکرده‌، او را جدی نگرفته‌ یا شاید فکر می‌کنند نقشی در آن اتفاق داشته‌اند. بنابراین مهم است شرایطی ایجاد شود تا بتوانند درباره‌ این مسائل صحبت کنند و به آن‌ها کمک شود از احساس گناه و مقصر بودن رهایی پیدا کنند. اگر این احساسات در آن‌ها همچنان ادامه داشت باید آن‌ها را به یک متخصص ارجاع بدهیم و برای مراجعه و گرفتن راهنمایی و کمک تشویق کنیم.

سخن آخر درباره پیشگیری از خودکشی

اگر بخواهیم در ارتباط با فردی که چنین افکاری دارد مداخله‌ای کنیم یکی از مداخلات باید در ارتباط با معنا دادن به زندگی باشد. در نهایت فراموش نکنیم زنده‌بودن یک فرصت است که می‌توان از آن استفاده کرد. وقتی باشیم می‌توانیم راهی برای مشکلات پیدا کنیم. راه‌حل پیدا کردن برای مشکلات بهتر و مهم‌تر از حل مشکل با پاک کردن صورت مسأله است.

برای پیشگیری از خودکشی در رابطه با اطرافیانی که احساس می‌کنید در ذهن آن‌ها افکار خودکشی شکل گرفته است، با مشاوران حرفه‌ای جلسه مشاوره رزرو کنید. همچنین می‌توانید مطالب بیشتر درباره خودکشی را در بلاگ سیمیاروم مطالعه کنید.