فهرست مطالب
خانه » اختلال شخصیت »
اختلال کنترل عملکرد تکانهای یکی از موضوعات خاص حوزه سلامت روان است که به دلیل تأثیر روی هنجارهای اجتماعی، اهمیت دو چندان پیدا میکند. آیا تا به حال با فردی که بی اختیار و بدون این که احتیاج مالی داشته باشد ولی دزدی می کند، مواجه شده‌اید؟ یا با فردی که تمایل بی کرانی به آتش زدن جایی یا چیزی داشته باشد؟ همینطور فردی که بسیار پرخاشگر بوده و در هر مسأله‌ای از خود رفتار پرخاشگرانه نشان می‌دهد؟
اینها همه اغلب از انواع اختلالات کنترل عملکرد تکانهای هستند و برای شناخت آنها و راه‌های درمانشان باید ابتدا بدانیم عمل تکانهای چیست؟
تعریف عملکرد تکانهای
گاهی برای اقدام به یک عمل، از خود میپرسیم آیا درست است؟ چه عواقبی دارد؟ آیا پشیمان میشوم؟
این پرسشها نشانه این است که ما با تکانهها و کنترل تکانه درگیر هستیم. اگر جوابی که به خود میدهیم، هشدار یک آسیب یا پشیمانی بدهد و ما آن اقدام را انجام ندهیم، پس توانایی کنترل تکانه یا کنترل تکانشی داریم.
اما اگر به طور مداوم به عواقب کاری که انجام میدهیم، نیاندیشیم و تصمیمات آنی بگیریم که سبب بروز آسیبهایی برای خود ما و دیگران شود، ممکن است دچار اختلال کنترل تکانه یا ICD باشیم.
اقدامات مختلف آمادگی برای انجام کار یا نشان دادن واکنش را عملکرد تکانهای میگوییم که میشود گفت برآمده از احساسات ماست؛ اما هر احساسی عملکرد تکانشی نیست؛ چرا که احساسات را میتوان عامدانه، با هدفی خاص و برای کنترل همین اقدامات به کار برد. پس تکانهها قابل کنترل هستند.
تکانهها شدت و ضعف داشته و از فردی به فرد دیگر متفاوت هستند و توسط موضوعی که قرار است به آن واکنش نشان داده شود، تحت تاثیر قرار میگیرند. برای مثال اگر رویداد ناخوشایندی پیش آید، احساسات ما نیز تحت تاثیر قرار میگیرد و این احساسات روی واکنش ما به آن موضوع اثر دارد.
اقدامات ما زمانی تکانهای محسوب میشوند که پیش از آن، مشورت یا بررسی آگاهانه از هدف کاری که میخواهد انجام شود، انجام ندهیم. پس عملکرد تکانهای یک عمل غیر عمدی؛ اما هدفمند است که بدون برنامه ریزی، رابطه بین افراد با موضوعات را دلپذیر یا ناخوشایند میکند. این عملکردها علاوه بر هدفمند بودن دارای قدرت یا فوریت نیز هستند.
مراحل شکل گیری تکانه
وقتی موضوعی، ناخوشایند ارزیابی میشود، تعامل با آن به طور طبیعی کاهش پیدا کرده و وقتی موضوعی جذاب ارزیابی شود، تعامل با آن افزایش پیدا میکند. احساسات مختلف با هم ارتباط برقرار میکنند و تعامل دارند و این باعث میشود که آنها حالت انگیزشی پیدا کنند.
اقدامات تکانهای پویا و هوشمندند. این عملکردها همراه با تعصب، توجه و انتخاب هستند. ما بسیار بیشتر از سایر اطلاعات به موضوع متناسب با عملکرد تکانهای توجه میکنیم و هر چه شدت حساسیت به موضوع بیشتر باشد، پویایی این عملکرد شدت بیشتری میگیرد و به طور کلی آنها روی شدت و ضعف همدیگر تأثیر دارند. به طور مثال اگر درجایی هم دعوا ببینیم هم جشن و پایکوبی، نسبت به حساسیتی که به این موضوعات داریم، احساسات ما برانگیخته میشوند.
عملکرد تکانهای زمانی برانگیخته میشود که موضوعاتی در ارتباط با نگرانی و حساسیت ما رخ دهد و انگیزه‌ای بالقوه در ما برای واکنش به آن وجود داشته باشد. این اقدامات به هیچ وجه اختیاری انجام نمی‌شوند.
آیا می توان عملکرد تکانشی را مدیریت کرد؟
استفاده از سایر حالت‌های آمادگی برای عمل، از راه‌های کنترل عملکرد تکانشی است. به طور مثال اگر کسی میل زیادی به نوشیدن الکل دارد می توان این اقدام را با احساس شرم او از همسرش کنترل کرد.
اختلال کنترل عملکرد تکانهای Impulse control disorder
گاهی اوقات اقدامات تکانهای قابل مدیریت و کنترل نیستند و این نشانه یک آسیب در حوزه بهداشت روانی است. اختلال کنترل تکانه (ICD) باعث میشود که برخی از اقدامات به طور مکرر، سریع و بدون در نظر گرفتن عواقب اتفاق بیفتد. این اقدامات در سطح جامعه، ناهنجار محسوب میشوند.
نشانه این اختلال این است که فرد نمی‌تواند در برابر یک تکانه، محرک یا وسوسه مقاومت کند و عملی از خود نشان می‌دهد که می‌تواند برای خود او یا دیگران آسیب زا باشد. در ابتدا فرد از این کار خود لذت می‌برد اما بعد از مدتی احساس پشیمانی و گناه میکند. با این وجود باز هم نمی‌تواند این رفتار را کنترل کرده و تکرار نکند.
فردی که مبتلا به اختلال کنترل تکانه است قبل از انجام اقدام خود دچار تنش شدیدی میشود و در حین عمل احساس رضایت و رهایی میکند؛ ولی بعد از انجام کار احساس گناه آن لذت را از بین می‌برد.
طبق آمارهای جهانی مربوط به اختلالات روانی، حدود 5/10 درصد از جمعیت جهان مبتلا به اختلال کنترل عملکرد تکانهای هستند.
مراحل انجام عمل ناهنجار در اختلال کنترل عمل تکانهای
در این روند چند مرحله اتفاق می افتد:
مرحله نشخوار ذهنی: پریشانی حاصل از یک فکر تنش زا و مزاحم در ذهن
مرحله پردازش و تقویت: شدت یافتن مرحله تنش و برنامه ریزی برای یک رفتار آسیب زا
مرحله انجام: به انجام رساندن عمل آسیب زا به منظور کاهش تنش و احساس لذت
مرحله آسایش: احساس آرامش موقت بعد از به انجام رساندن عمل
مرحله پشیمانی: احساس پشیمانی و عذاب وجدان (این مورد درباره همه افراد صدق نمی‌کند)
نشانه و علائم ابتلا به اختلال کنترل عملکرد تکانهای:
تشخیص دقیق این نوع اختلال بسیار سخت است چون بیشتر اوقات این اختلال همراه با اختلالات وسواسی-اجباری، افسردگی، اضطراب و شخصیت ضد اجتماعی بروز پیدا میکند و در اغلب موارد نیز منجر به سوء مصرف مواد میشود. باید بدانیم این نوع اقدامات پرتکرار هستند و زندگی روزمره را به طور جدی مختل میکنند. چند نشانه وجود دارد که میتوان کم و بیش به وجود این اختلال پی برد:
علائم رفتاری: پرخاشگری چه صورت کلامی چه فیزیکی، سرقت، واکنش‌های ناگهانی و پرخطر، دروغگویی، فریبکاری، زودرنجی، آتش افروزی
علائم شناختی: اضطراب و پریشانی، تمرکز پایین، نوسانات شدید خلقی و هیجانی، رفتار وسواسی، انزجار از خود
علائم اجتماعی و عاطفی: انزوای اجتماعی، عزت نفس پایین، گوشه گیری
برای رزرو جلسه مشاوره درمان OCD با خبره سیمیاروم کلیک کنید
انواع اختلال کنترل عملکرد تکانهای:
-
قمار بازی افراطی:
تابه حال با افرادی که با ریسک بالا قمار میکنند و بدون در نظر گرفتن سود و زیان، به صورت ناخودآگاه به سمت قمار کشیده میشود، مواجه شده‌اید؟ این اختلال سبب بروز آشفتگی بسیار در کارکردهای فردی، اجتماعی و شغلی می شود و عواقبی چون دور شدن از خانواده، از دست دادن موفقیت‌ها، پیوستن به گروه‌های غیرقانونی، اقدام به خودکشی و دستگیری به علت ارتکاب جرم بدون خشونت را در پی دارد.
فرد مبتلا به اختلال قمار بازی افراطی هیچ تمایلی به پس انداز ندارد، برای تجربه هیجان با ریسک بالا قمار میکند، هرچقدر میخواهد جلوی قمار کردن خود را بگیرد نمی‌تواند، ذهنش مدام مشغول قمار است، برای فرار از مشکلات قمار میکند و قمار خود را پنهان میکند. در اختلال قماربازی بیمارگونه، فرد مبتلا تا حد زیادی خشن، مغرور، ولخرج و پر انرژی بوده و نشانه‌های استرس و افسردگی دارد.
-
جنون دزدی(Kleptomania):
در اصطلاح عامیانه این اختلال را دست کجی نیز می‌خوانند. وجود این اختلال سبب دستبردها و دزدی‌های کوچک و بزرگ و پرتکرار یا حتی ورود دزدکی به مغازه میشود. کسانی که بدون نیاز مالی نیز باز این قبیل دزدی‌ها را انجام می‌دهند و بعد از انجام دزدی حتی شیء سرقت شده را دور می‌اندازند، مبتلا به اختلال کلپتومانیا هستند.
در این اختلال فرد اصرار بر سرقت دارد اما فرقی ندارد چیزی که می دزدد، ارزش دارد یا نه. ممکن است در حین انجام این اقدام، احساس رضایت و تسکین داشته باشد؛ اما این اقدامات منجر به مشکلات حقوقی، خانوادگی، شغلی و شخصی میشود. این اختلال اغلب همراه سایر مشکلات روانی یا اعتیاد به مواد مخدر است.
-
جنون آتش افروزی(Pyromania):
در جامعه افرادی هستند که بدون هیچ قصدی، فقط از روی یک اختلال روانی مکانی یا چیزهایی را به آتش می‌کشند. در این نوع اختلال فرد به صورت عمدی چیزی یا جایی را به آتش می‌کشد و در لحظه از این کار غرق لذت میشود و به هیچ وجه عواقب آن را در نظر نمی‌گیرد. فردی که مبتلا به پیرومانیاست، با دیدن وسایل آتش نشانی یا آتش سوزی تحریک به آتش افروزی میشود. برای درمان این اختلال بیشتر اوقات از روش‌های شناختی-رفتاری و یا دارو درمانی استفاده میشود. افراد مبتلا به پیرومانیا اغلب دچار اختلال شخصیت مرزی یا شخصیت ضد اجتماعی هستند.
-
اختلال انفجاری متناوب(IED):
افرادی را می‌شناسید که به صورت ناگهانی پرخاشگری کرده و اشیاء اطراف خود را می‌شکنند؟ در این نوع اختلال شخص بی مهابا و به صورت مکرر به دیگران آسیب می‌رساند. فرد مبتلا به اختلال انفجاری متناوب، رفتار پرخاشگرانه شدیدی نسبت به آدم‌ها، حیوانات یا اشیا دارد و به دیگران حمله کرده و اموال آنان را تخریب میکند. این اقدامات اغلب در نیم ساعت شروع و تمام شده؛ اما بیشتر اوقات منجر به مشکلات حقوقی و مالی میشوند.
اختلال انفجاری متناوب اغلب با اختلال استرس پس از سانحه بروز پیدا میکند. درمان این اختلال نیز از طریق دارو درمانی یا درمان‌های شناختی انجام میشود.
-
اختلال سلوک(CD):
اختلال سلوک یعنی نقض مداوم قوانین اجتماعی. فرد مبتلا به این اختلال پرخاشگر میشود، اموال دیگران را ازبین می‌برد، دروغ می‌گوید و دزدی میکند. این اختلال در سنین کودکی و نوجوانی قابل تشخیص است و اغلب در بزرگسالی به عنوان اختلال شخصیت ضداجتماعی شناخته میشود.
-
اختلال نافرمانی(ODD):
در اطراف ما گاهی کسانی هستند که بی هیچ دلیل خاصی از هر چیزی سرپیچی میکنند و به اصطلاح به هیچ صراطی مستقیم نیستند. این اختلال به اختلال سرپیچی مخالفت نیز شناخته میشود. فرد مبتلا به این اختلال، مدام روحیه خود را ازدست می‌دهد، زود آزرده میشود یا عصبانی شده و کینه به دل میگیرد. این فرد قوانین یا شخصیت‌های مقتدر را به چالش می‌کشد، دیگران را آزار داده و به صورت افراطی سرزنش میکند. این رفتارها به تدریج باعث بروز مشکل در اجتماع نیز میشود.
علت بروز اختلال کنترل تکانه چیست؟
علت اصلی بروز اختلال عملکرد تکانهای هنوز مشخص نیست؛ اما عوامل زیادی می‌توانند در بروز آن نقش داشته باشند. دانشمندان فرض را بر این گذاشته‌اند که ساختارهای مغز مثل سیستم لیمبیک(سیستم مربوط به احساسات و عاطفه) و لوب پیشانی( بخشی از مغز که مربوط به برنامه ریزی می شود)، روی کنترل تکانهها تأثیرگذارند.
از منظری دیگر هورمون تستوسترون که مربوط به پرخاشگری و خشونت است و تغییرات سطح دوپامین و سروتونین نیز نقش مهمی در بروز اختلال عملکرد تکانهای دارند.
همچنین سابقه وجود اختلال کنترل تکانهای در خانواده، مصرف داروی مزمن یا الکل، مورد سوءاستفاده قرار گرفتن و در معرض خشونت بودن نیز در بروز این اختلال موثر است.
علاوه بر اینها محرومیت‌های دوران کودکی، اعتماد به نفس پایین، ارضای تحریف شده نیازهای جنسی و عوامل استرس زای داخلی و خارجی، می‌تواند باعث بروز اختلال کترل تکانه شود.
اختلال کنترل عملکرد تکانهای و اعتیاد:
حدود نیمی از افرادی که دچار اختلال کنترل تکانه به خصوص از نوع کلپتومانیا، پیرومانیا و اختلال انفجاری متناوب هستند، سوء مصرف مواد مخدر را تجربه میکنند.
درمان اختلال کنترل عملکرد تکانهای:
تشخیص این اختلال و راضی کردن فرد مبتلا به آن برای انجام مشاوره، کار آسانی نیست؛ اما به این دلیل که عواقب این اختلال هم برای فرد هم برای جامعه بسیار خطر ساز است، باید به فکر درمان بود. درمان‌های موفقیت آمیزی که تا کنون در این مورد انجام شده است، خانواده درمانی، روان درمانی بینش گرا و درمان شناختی-رفتاری هستند.
در این نوع درمان‌ها میزان شدت، دلایل بروز و میزان آسیب بررسی میشود و رواندرمانگر به فرد کمک میکند تا با افزایش اعتماد به نفس، کنترل خود بر تکانهها را افزایش دهد و در برابر اضطراب‌ها خود را کنترل کند. در این مسیر کمک گرفتن از خانواده نیز برای کاهش خشم بسیار موثر است.
دارو درمانی و تمرین مهارت‌های اجتماعی، طرحواره درمانی و ترفند انزجار درمانی نیز از دیگر درمان‌های به نسبت موثر است. همه این درمان‌ها منجر به خودتنظیمی موثر و سپس درمان اختلال کنترل تکانه میشود.
در پایان باید توجه داشته باشیم که ممکن است این نشانه‌های رفتاری به دلیل اختلالات روانی نباشند و به صورت عمدی اتفاق بیافتند. اما اگر اینگونه نبود و در اطرافیان ما کسی دچار نوعی از اختلال کنترل تکانه بود، مشاوران سیمیاروم همواره برای کمک همراه شما هستند.
